امام سجّاد عليه‏ السلام چون وضو مي‏ گرفت و خود را براي نماز آماده مي‏كرد، رنگ رخسارش دگرگون مي‏شد و چون از علت آن مي‏پرسيدند، پاسخ مي‏داد: آيا مي‏داني كه مي‏خواهم به آستان چه بزرگي راه يابم و در برابر چه مقامي قرار بگيرم» بارها مي‏ديدند كه امام زين‏ العابدين عليه‏ السلام وضو گرفته و براي رسيدن وقت نماز به انتظار نشسته است. در اين حال از شدّت خضوع در برابر حق و احساس بندگي به درگاه او، آثار نگراني در صورتش ظاهر بود.

طاووس بن كيسان يماني از تابعين مشهور و از اصحاب امام زين العابدين عليه ‏السلام مي‏گويد:

«در حجر اسماعيل، امام را ديدم كه سرگرم عبادت و مناجات با پروردگار بود. وقتي به نماز مي‏ ايستاد، رنگ چهره‏ اش گاه زرد و گاه گلگون مي‏ گشت. بيم از خدا در اندامش متجلي بود و چنان نماز مي ‏گزارد كه گويي آخرين نماز اوست. چون به سجده مي‏رفت، تا دير زمان در سجده مي‏ماند و چون سر بر مي‏داشت، قطرات عرق بر بدنش جاري بود. همواره تربت سيدالشهداء عليه‏السلام همراه داشت و جز بر آن پيشاني نمي‏ نهاد»

منابع:1. ارشاد، ج 2، ص 163. 2. سيراعلام النبلاء، ج 4، ص 393 ـ 394.

زيادي سجده‏ ها و تداوم هر سجده‏ ي امام علي بن الحسين عليه‏ السلام سبب گرديد كه آن حضرت را «سيدالساجدين» لقب دهند. بر اثر اين سجده‏ هاي طولاني و فراوان، پوست پيشاني ايشان زبر شده بود.

امام باقر عليه‏السلام مي‏ فرمايد: پدرم هيچ نعمتي را به ياد نمي‏آورد مگر اين كه با ياد كردن آن به درگاه خداوند سجده مي‏گذارد. هنگام قرائت قرآن چون به آيه‏ هاي سجده مي‏رسيد، نيز به وقت خطر و احتمال رخداد حادثه‏اي ناگوار و هم‏چنين پس از پايان نمازهاي فريضه يا هر گاه كه موفق مي‏شد خدمتي انجام دهد و ميان دو مؤمن را اصلاح كند، سر به سجده مي‏گذاشت و خداوند را سپاس مي‏گزارد».

يكي از خدمتكاران آن حضرت مي‏گويد:

«روزي مولايم به سوي صحرا رفت و من همراه او بودم. در گوشه‏ اي از صحرا به عبادت پرداخت. به هنگام سجده، سر را بر سنگ‏ هاي ريز و درشت مي‏ نهاد و با گريه و تضرّع خدا را ياد مي‏كرد. كوشيدم تا صداي حضرت را بشنوم. آن روز شمردم كه امام در سجده‏ ي خويش هزار مرتبه گفت: «لااله‏ الااللّه حقا حقا، لااله ‏الاّاللّه تعبّدا و رقّا، لااله ‏الااللّه ايمانا و تصديقا».

چون امام از سجده سر برداشت، صورت و محاسن او به اشك‏هايش آغشته بود.

منابع: اعلام الورى، ص 256--احقاق الحق، ج 12، ص 26

.

تمام ويژگي‏ هاي ارزشي انسان بر محور عقل و علم او سنجيده مي‏ شود. امام در بينش شيعه كسي است كه در عقل و علم و نيز اعمال ارزشي، سرآمد همه‏ ي خلق است و خداوند بر اساس اين شايستگي‏هاي واقعي، ايشان را به امامت و پيشوايي ديني و دنيايي برگزيده است.

 علم امامان مانند علوم بشري نيست، بلكه همانند پيامبران، از دانشي هستند كه از تعليم الهي برخوردارند.

امام سجاد عليه‏ السلام درباره‏ي الهي بودن دانش ائمه و گستردگي دامنه‏ي آن مي‏ فرمايد:

به يقين محمد امين (ص) خداوند در زمين بود و چون به ملاقات حق شتافت، اهل بيت او، وارثان وي و امينان خدا در زمين هستند... ما برگزيدگان خدا و اوصياي پيامبريم و از هر فرد ديگر، به قرآن و دين سزاوارتريم. در مراتب عالي دانش قرار داديم و علوم همه پيامبران نزد ما به وديعت نهاده شده است.

دانش و فضايل امام سجاد عليه‏السلام چيزي نبود كه فقط دوستان و شيعيانشان بدان معتقد باشند كه حتي منكران مقام ولايت و نيز معاندان خاندان رسالت در مواردي به ناگزير در برابر فضل و كمال ايشان سر تعظيم فرود مي‏آوردند. چنان كه عبدالملك مروان در پاسخ نامه امپراطور روم درماند و حق را در آن ديد كه نظر امام سجاد عليه ‏السلام را درباره آن جويا شود و پاسخ آن حضرت را به امپراطور روم بنويسد.

منابع: بصائرالدرجات، ص 120-تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 304

موضع‏گيري‏هاي امام سجاد عليه‏السلام و زينب كبري عليهاالسلام، يزيد را آشفته ساخت. برخي منابع نوشته‏اند يزيد با مشاهده‏ي تأثير عميق خطبه‏ي علي‏بن‏الحسين در مردم، با لحني اعتراض‏آميز به كساني كه از وي خواسته بودند تا به علي‏بن‏الحسين اجازه‏ي سخنراني بدهد، گفت: 

شما مقصودتان رسوايي ما و نابودي سلطنت ما بود. ولي آنان در پاسخ گفتند: به خدا سوگند! هرگز باور نمي‏كرديم جواني كه مانند وي رنج و آسيب ديده، عزيزترين عزيزانش را از دست داده، روزها در اسارت بر مركب‏هاي برهنه راه پيموده و... بتواند در مجلسي كه انبوه درباريان و بزرگان شهر و مردم مختلف حاضرند، اين‏گونه محكم و مستدل سخن بگويد.

از برخي منابع ديگر استفاده مي‏شود كه مردي از دانشمندان يهود نيز در محفل يزيد حضور داشت. وي پس از شنيدن سخنان امام سجاد از يزيد پرسيد: «به راستي اين جوان كيست؟» يزيد گفت: «فرزند حسين عليه‏السلام» يهودي گفت: «كدام حسين عليه‏السلام؟»... آن‏قدر پرسيد تا دانست اين خاندان از نسل پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله هستند. از اين‏رو با توبيخ و سرزنش به يزيد گفت: «آيا او فرزند دختر پيامبرتان بود كه با اين فاصله كم پس از رحلت پيامبرتان او را كشتيد؟ به راستي رفتاري ناشايست درباره‏ي خاندان پيامبر خويش روا داشتيد. شما ديروز از پيامبرتان جدا شده‏ايد و امروز فرزندش را مي‏كشيد؟...»1

منبع: بحارالانوار، ج 45، ص 139.

يكي از مهم‏ترين مسؤوليت‏هاي امامت، بيان دلايل محكم بر پايه‏ي حقايق روشن جهت اثبات عقايد و اقامه‏ي براهين صادق بر مبناي معارف الهي است، تا پايه‏هاي حق استحكام يابد و بناي باطل منهدم شود. هر يك از امامان معصوم به مقتضاي شرايط زمان در اين راه بسيار كوشيده‏اند. امام سجاد عليه‏السلام نيز با اين كه در محاصره‏ي حكومت ستم‏گر اموي قرار داشت، ولي توانست با بهترين بيان و روشن‏ترين دلايل، آن‏چه را براي هدايت گمراهان و راهنمايي حقيقت‏طلبان لازم بود، آشكار كند. در اين‏جا به يك مورد اشاره مي‏شود.

عياشي نقل كرده است كه مردي خدمت امام سجاد عليه‏السلام آمد و گفت: «آيا تو علي بن حسين هستي؟» فرمود: «آري»گفت: «پدر تو كسي است كه مؤمنان را كشته است». امام فرمود: «واي بر تو! چگونه با اين قاطعيت مي‏گويي پدر من مؤمنان را كشته است؟ گفت: «به دليل گفتار خودشان. برادرانمان بر ما ظلم كردند و ما در قبال ستم‏شان با آنان جنگيديم».

امام فرمود: «واي بر تو! آيا قول خداي تعالي را نخوانده‏اي كه مي‏فرمايد: به سوي (اهل مدين) برادرشان شعيب و به سوي قوم ثمود، برادرشان صالح را فرستاديم. آيا اين پيامبران، برادران ديني قوم‏شان بودند يا از قبيله‏ي يكديگر بودند؟» آن شخص گفت: «برادران قبيله‏اي بودند». امام فرمود: «پس مي‏توان گفت (دشمنان امام حسين نيز) برادران قبيله‏اي بودند نه برادران ديني». آن مرد گفت: «خدا گره از كار تو بگشايد چنان كه عقده‏ي دل مرا گشودي».

منابع:

1ـ زندگانى امام زين‏العابدين عليه‏السلام، عبدالرزاق موسوى مقرّم، ص 437.

2ـ تفسير برهان، ج 1، ص 361.

امام سجاد علیه السلام پس از فاجعه کربلا به امامت رسيد و با توجه به وضعيت زمان و اختناق حاكم در آن دوران، اقدام به يك سلسله برنامه هاي ارشادي و فرهنگي و مبارزات غيرمستقيم نمود.

ماجراي نهضت كربلا، يك حادثه بزرگ سياسي بود که امام سجّاد علیه السلام در پيدايش آن و ابلاغ پيام شهيدان و پيگيری نتايج نهضت نقش اصلي را داشت، آن حضرت پس از ماجراي خونين عاشورا، چه هنگام اسارت و چه هنگام بازگشت به مدينه، در هر فرصتي مردم را بر ضدّ طاغوت عصر، يزيد بن معاويه مي شوراند، خطبه غرّا و كوبنده او در شام، يزيد و حكومتش را رسوا نمود و ماهيّت پليد حكومت خودكامه او را افشا كرد.

امام سجاد علیه السلام با این که پس از واقعه کربلا جامعه اسلامی را گرفتار ترس و یاس می دید و کسی را نمی یافت که تربیت کند و دانش خویش را به او بسپارد ولی از پای ننشست و با دعا و نیایش مطالب عمیق و مضامین ارزنده و گرانقدری را به جامعه اسلامی به ویژه شیعیان منتقل ساخت

كوفيان ايستاده‏اند تا اسيران را ببينند. علي‏بن‏الحسين از خيمه خارج مي‏شود. براي نخستين بار نگاهش به چشمان بي‏مهر و چهره‏هاي پيمان‏شكن كوفيان خيره مي‏شود. امام سخنش را با ستايش پروردگار آغاز كرد و بر پيامبر درود فرستاد. سپس چنين فرمود:

هان اي مردم! آن كه مرا مي‏شناسد سخني با او ندارم، ولي آن‏كس كه مرا نمي‏شناسد، بداند كه من علي فرزند همان حسينم كه در كنار رود فرات با كينه و عناد سر مقدسش را از بدن جدا كردند، بدون اين كه جرمي داشته باشد و حقي داشته باشند. من فرزند كسي هستم كه حريم او را حرمت ننهادند... اموالش را به غارت بردند و خاندانش را به اسارت گرفتند...